O króliku świecącym w ciemności

Na Mechanicznej Kulturacji postanowiliśmy wykroczyć trochę poza samą twórczość literacką oraz filmową i otworzyć się nieco na inne teksty kultury. Od czasu do czasu będziemy się starali pisać także o innych formach sztuki, zaglądać do teatrów oraz galerii, a także poruszać trudniejsze tematy.

Dzisiaj prezentujemy tekst Simona poświęcony Królikowi Albie, czyli genetycznie zmodyfikowanemu zwierzęciu, które świeciło w ciemności. 

GFP Bunny 

Autor: Eduardo Kac

bio art

Królik Alba to genetycznie zmodyfikowany królik wyprodukowany przez francuskich genetyków za namową artysty Eduardo Kaca. Jego prezentacja wywołała sporo kontrowersji i spotkała się ze zróżnicowaną odpowiedzią krytyki. Tego rodzaju eksperymenty przeprowadzane są w ramach nowego rodzaju sztuki, ukształtowanego w latach 90. XX wieku zwanego bio artem – sztuką biologiczną lub transgeniczną. Bio art polega na wykorzystywaniu form biologicznych do realizowania dzieł artystycznych, operując między innymi inżynierią genetyczną czy neuropsychologią.

Eduardo Kac jest  profesorem Sztuki i Technologii w Instytucie Sztuki w Chicago. Zajmuje się eksperymentowaniem na polach artystycznych z wykorzystaniem różnego rodzaju współczesnych technologii, głównie robotyki i biotechnologii. Sam uważa siebie za „transgenicznego artystę”. Jego dzieła są prowokujące. Pierwsza praca związana z bio artem, jaką wykonał, to Genesis, zaprezentowana w 1999 na Ars Electronica. Polegała ona na przetłumaczeniu cytatu z Księgi Rodzaju na język Morse’a, a później na łańcuchy DNA, co miało stanowić dowód na to, że człowiek otrzymał od Boga prawo do sprawowania władzy nad naturą. Następnie gen wprowadzono do genomu bakterii, którą zaprezentowano w czasie wystąpienia. Pod wpływem promieniowania UV w bakterii następowały zmiany. Po skończonym pokazie DNA bakterii znów zostało przetłumaczone na kod Morse’a, a potem ponownie na angielski.

Pokaz Genesis w 1999 roku

Żyjemy w czasach, w których regularnie przekraczane są przeróżne granice praktycznie w każdej ze sfer życia. Moralne, etyczne kwestie związane z tradycją uważane są za skostniałe i zostają wypierane przez postęp i rozwój. Klasyczne rodzaje sztuki coraz częściej uważane są za przestarzałe, a dzisiaj głośniejsze stają się chociażby różne formy performance’ów, których twórcy nierzadko nie mają w zasadzie nic sensownego do powiedzenia, liczy się zaś kontrowersja. Działa tutaj bardzo prosta zasada – gdy nie mamy nic mądrego do powiedzenia, musimy zrobić wokół siebie hałas, aby nas usłyszano. A hałas najłatwiej uczynić wywołując skandal. W ostatnim czasie głośno było chociażby o „artystce” Milo Moire, która malowała obrazy wypychając ze swojej waginy jajka wypełnione farbą, które rozbryzgiwały się na płótnie. Całość realizowana była w miejscu publicznym. Feministyczny charakter performance’u zrealizowany został w sposób całkowicie pozbawiony dobrego smaku. Niestety dla sztuki, tego rodzaju wybryki są coraz częstszym zjawiskiem. Trudno w takim kontekście jednoznacznie uplasować twórczość Eduardo Kaca. Czy jego działalność artystyczna jest słuszną próbą poszukiwania nowej drogi w technologii i sztuce, odkrywania nowego języka do wyrażania własnego wnętrza, czy jest to może próba zabawy w Boga lub sięgnięcia po szokujące eksperymenty dla własnej korzyści? Trudno znaleźć tutaj właściwą odpowiedź, pytanie tylko, jak daleko można się posunąć w zaspokajaniu swojej ciekawości i działaniu na żywych organizmach? Być może wszystko jest pod kontrolą, a być może nad konsekwencjami niektórych eksperymentów nie będzie dało się zapanować. Eduardo Kac poprzez swoją twórczość w zasadzie włącza się w dyskusję na temat słuszności prowadzenia badań transgenicznych, które przecież realizowane są na naszych oczach. W końcu niemal na każdym kroku mamy do czynienia chociażby z genetycznie modyfikowaną żywnością, co ma swoich zwolenników jak i przeciwników, mimo że konsekwencje takiego działania nie są jeszcze znane. Kac staje pomiędzy jednymi a drugimi, poruszając niewygodne tematy i zmuszając do refleksji.

Alba to genetycznie wyhodowany królik, który świeci w ciemności. Jego DNA zostało uzupełnione o elementy genów (GFP – green fluorescent protein) fluoroscencyjnej meduzy żyjącej w północnym Pacyfiku Aequorea victoria. Królika wyhodowali francuscy naukowcy z INRA (French National Institute for Agricultural Research) z Louisem-Marie Houdebine na czele. Kac zaprezentował to dzieło w 2000 roku. Autor twierdzi, że sztuka transgeniczna nie polega jedynie na stworzeniu nowej formy życia, lecz przede wszystkim na włączeniu tych istot do życia publicznego, tak aby mogły być zabrane do domu i dorastać w towarzystwie człowieka.  W związku z tym, po zaprezentowaniu, Kac zamierzał przygarnąć Albę do siebie, gdzie byłby traktowany jako zwierzę domowe, lecz francuscy naukowcy nie pozwolili mu na to. W rezultacie po kilku latach królik zdechł w instytucie.

Początkowo to nie królik, lecz pies, miał być poddany eksperymentowi Kaca. Punktem wyjścia był fakt, że do znacznie bardziej naturalnego ingerowania w rozmnażanie czworonogów dochodziło od tysiącleci. Wszelkiego rodzaju hodowle, selekcjonowanie i mieszanie gatunków doprowadziły do powstania wielu różnorodnych ras psów. W tym kontekście genetycznie zmodyfikowany pies, do organizmu którego wprowadzono by „zieloną proteinę”, byłby w zasadzie przedstawicielem kolejnej rasy. Pytanie jednak, czy można spojrzeć na to jedynie w taki sposób, czy łączenie ze sobą dwóch gatunków psów w sposób naturalny, w wyniku którego powstanie hybryda, jest tym samym, co mechaniczne wprowadzenie do genomu psa genu nie tyle przedstawiciela innej rasy, co przedstawiciela zupełnie innego rodzaju zwierząt. W tym przypadku bowiem mówimy o meduzie. Nie sposób jednoznacznie odpowiedzieć na to pytanie. Jestem jednak przekonany, że jak długo będzie panować przyzwolenie na tego rodzaju eksperymenty, tak długo granice w ich realizowaniu będą się regularnie, delikatnie przesuwały. Kto wie, czy za 50, 100 lat, nie zaczniemy równie mocno ingerować w geny człowieka, tworząc hybrydy o jakich nawet nam się nie śniło.

Królik Alba

Okazało się, że realizacja psa GFP była wówczas niemożliwa, gdyż genom psów nie był jeszcze wystarczająco dobrze znany. W związku z tym Kac zmienił obiekt badań i tym razem postanowił zrealizować fluoroscencyjnego królika. Zaprezentowany na francuskim festiwalu Avignon Numerique królik był przyjazny i wyglądał bardzo zwyczajnie, jak królik albinos (stąd jego imię Alba). W zasadzie różnica polegała jedynie na tym, że świecił na zielono po ówczesnym naświetleniu promieniami UV. Mimo to jednak dzieło Kaca nie zostało przyjęte zbyt przychylnie, wręcz przeciwnie, wielu zaczęło kwestionować zasadność takiej kreacji, a dodatkowo naukowcy współpracujący z Kacem nie chcieli oddać mu królika. Gareth Cook z The Boston Globe pisał, że nie możemy wiedzieć, czy zwierzę rzeczywiście cierpi, czy nie, oraz jak wpłynąłby na ekosystem fakt wydostania się królika i jego rozmnażanie.[1] Sam Kac twierdzi, że wprowadzenie „zielonej proteiny” do organizmu zwierzęcia jest dla niego całkowicie bezpieczne, nie wiąże się z żadnym bólem ani cierpieniem. Dla artysty GFP Bunny jest kolejnym krokiem człowieka na drodze ewolucji królików, w którą ingerowaliśmy od czasów Imperium Rzymskiego. Zamierzeniem autora nie jest zatem ranienie zwierząt, nie jest to także w jego ujęciu sztuka dla sztuki. Uważa on siebie za genetycznego programistę, który tworzy nowe formy życia poprzez pisanie genetycznego kodu. Zaś powstałe w wyniku takiej pracy istoty, nowe gatunki (włączając w to już także rośliny uzupełnione o geny zwierząt, czy nawet zwierzęta z ludzkimi genami), współuczestniczyłyby w naszym życiu, tak jak pozostałe zwierzęta. Tymczasem Angel Kalenberg pisał dla czasopisma ArtNexus, że Kac przestał być artystą, lecz stał się kreatorem natury. Nie zmienił on królika, lecz go wynalazł, wymyślił i wprowadził istotę zakorzenioną wcześniej jedynie w wyobraźni do rzeczywistego świata.[2]

Kac uważa, że czy tego chcemy, czy nie, transgenetyka będzie integralną częścią naszej przyszłości. Nasze ciała będą modyfikowane biologicznie, tak jak teraz dzieje się to za sprawą elektroniki (różnego rodzaju elektroniczne implanty). Nie sądzi on jednak, aby miało się to stać przyczyną kryzysu człowieczeństwa. Wręcz przeciwnie – „bycie człowiekiem oznacza, że ludzki genom nie jest ograniczeniem, lecz początkiem rozwoju.”[3] Osobiście jednak nie mogę się zgodzić z takim postawieniem sprawy. Nawet jeżeli Eduardo Kac ma wyraźny cel w realizacji tego rodzaju sztuki, chce rozpocząć dyskurs, zmuszać do refleksji i otworzyć świadomość przeciętnego człowieka na to, co dzieje się dookoła i jak daleko posunięte są już badania genetyczne, to jednak sądzę, że należałoby mówić o tym w inny sposób. Każda sztuka potrzebuje medium. Może to być płótno, papier, kino czy Internet. W bio arcie za medium służy życie, co w mojej opinii jest absolutnie niedopuszczalne. Królik Alba w momencie zaistnienia przestaje być dziełem sztuki i nie może być traktowane w ten sposób. W krótkometrażowej animacji Tomasza Bagińskiego z 2004 roku, zatytułowanej Sztuka spadania, pewien sierżant zrzuca z wysokiego masztu żołnierzy, którzy spadają w konkretny punkt ponosząc natychmiastową śmierć. Każdemu zakrwawionemu i wygiętemu w różny sposób ciału fotograf robi zdjęcie. Następnie zdjęcia setek martwych żołnierzy zanoszone są do generała, który układając je jedno po drugim tworzy abstrakcyjną animację poklatkową – rozmazani na betonie żołnierze zaczynają swój martwy taniec. W ten sposób realizowana jest sztuka, w której nie liczą się środki a cel. Myślę, że treść dzieła Bagińskiego można odnieść do omawianej przeze mnie pracy Kaca jak i do całego bio artu. Zdania na ten temat są podzielone, jednak uważam, że życie ludzkie i innych żywych organizmów nie może stanowić podłoża do realizowania sztuki, bez względu na to, jaki jest jej cel.



1.    Cook G., Cross hare: hop and glow [w:] The Boston Globe, 17 września 2000, s. A01.
2.    Kalenberg A., Eduardo Kac. The Artist as Demiurge [w:] ArtNexus, nr 69, czerwiec-sierpień 2008.
3.    Kac E., Transgenic Art [w:] Leonardo Electronic Almanach, vol. 6,  nr 11, grudzień 1998.

Pozostałe źródła:

1.    Bakke M., Bio art - sztuka in vivo i in vitro, http://www.obieg.pl/teksty/4408
2.    http://en.wikipedia.org/wiki/Green_fluorescent_protein
3.    http://pl.wikipedia.org/wiki/Bio_art
4.    Jurgielewicz M., Sztuka transgeniczna w twórczości Eduardo Kaca, http://www.obieg.pl/teksty/ 5750